Uluslararası ilişkilerin öncelikli konularından biri barış kavramıdır. Güvenliğin ve istikrarın sağlanması ve devletlerin uluslararası sistemde öngörülebilir politikalar geliştirmesine olanak veren durum barış halinin sağlanmasıdır. Bu bakımdan barış devletlerin uluslararası sistemdeki politikalarını şekillendiren unsurlardan biri olarak ortaya çıkar. Barış kavramı bu yönüyle Uluslararası İlişkiler kuramlarının da analizlerine kattıkları bir kavram olmuştur. Uluslararası İlişkiler yazınında barışın ne olduğu, nasıl sağlandığı ve hangi durumlara barış dendiği ortaya konulmuş ve birbirine benzemeyen barış durumları için farklı kavramlar geliştirilmiştir (bkz. Barış Çalışmaları dersi). Barış kavramı üzerine yapılan analizlerin büyük ölçüde barış halinin bozulmasından sonraki durumları incelediğini söylemek mümkündür. Bu bakımdan barışın inşa ediliş yöntemi, korunması ve tesis edilmesi de yazında önemli yer tutmaktadır.
Bir çatışmanın ortadan kaldırılması ve çatışmaya sebep olan durumların çözüme ulaştırılması yoluyla barışın tesis edilmesi barış inşası olarak tanımlanmaktadır. 1970’li yıllarda Johan Galtung tarafından Barış Çalışmaları alanının gelişiyle birlikte ortaya konan barış inşası kavramı, Soğuk Savaş’ın bitişi ile birlikte akademik yazında daha yoğun ilgi görmeye başlamıştır. Çatışmaya sebep olan durumların ortadan kaldırılmasına yönelik analizlere odaklanan kavramın, çatışmaya alternatif politikalar sunmaya çalışması ve toplumlar için sürdürülebilir bir barış hali önermesi kavramın gelişmesinde etkili olmuştur.
“Barış İnşası” – Güvenlik Yazıları / Cihan Dizdaroğlu
Barış inşası kavramının yaygınlaşması ve uluslararası sistemde etkin olmaya başlamasında Birleşmiş Milletlerin kurulması ve barış ile ilgili komisyonlar oluşturması da etkili olmuştur. 1992 yılında Birlemiş Milletler Genel Sekreteri Boutros Boutros Ghali’nin BM Güvenlik Konseyi’ne sunduğu An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peacemaking and Peacekeeping raporu barış inşası ve barışı koruma kavramlarını uluslararası gündeme taşımıştır. Rapor aynı zamanda barış inşasının ne olduğuna dair bir tanım da sunmuştur. Buna göre, barış inşası, çatışan tarafların yeni bir çatışma başlatmasını önlemek için yeni politikalarla barışın güçlendirilmesi ve bu politikaların eyleme geçirilmesi olarak tanımlanmıştır.
Yine aynı raporda bu politikaların etkili olabilmesi için devletlerin demokratik kurumlara ve işleyişe sahip olması gerektiğinin altı çizilmiştir. Bu raporu farklı Birleşmiş Milletler raporları izlemiş ve akademik yazında da konu tartışılmaya başlanmıştır. Tüm bunlar 2005 yılında Birlemiş Milletler Barış İnşası Komisyonu’nun kurulmasında önemli rol oynamıştır. Komisyon ile birlikte Barış İnşasını Destek Fonu ve Ofisi de kurulmuştur ve barış inşası faaliyetleri için gerekli olan kaynakların sağlanması, inşa faaliyetlerinin iyileştirilmesi ve çatışma dönemi sonrası hükümetlere danışmanlık gibi konularda girişimlerde bulunmuştur.
Barış İnşası Aktörleri ve Yaklaşımları
Bu görsel, Cihan Dizdaroğlu, “Barış İnşası”, Güvenlik Yazıları Serisi, No. 13, Ekim 2019’dan alınmıştır.
Barış inşası her ne kadar toplumlar arasındaki çatışmalar ile ilgileniyor olsa da yukarıdaki şekilden de görüleceği üzere uluslararası siyaset için de önemli bir role sahiptir. Güvenlik tehditlerinin niteliklerinin Soğuk Savaş ile birlikte değişmesi çatışmaların niteliğini ve çatışmalara sebep olan sorunları da değiştirmiştir. Bu değişim barışı koruma ve sürdürme çabalarına da etki etmiştir. Soğuk Savaş döneminde uygulanan silahsızlandırma, çatışmalar için tampon bölge oluşturma, ateşkesin devamının sağlanması gibi pratikler barışı koruma faaliyetlerinin de temelini oluşturmuştur. Barışı koruma (peacekeeping) kavramı çatışma sonrası durumlarda barışı koruma güçlerinin uluslararası sistemdeki aktörlerin çatışma halinden çatışmasızlık haline geçişini sağlamak amacıyla barış süreçlerini izlemek üzere görevlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Bir başka deyişle, barışı koruma uyuşmazlıkların çatışma ve/veya savaş durumuna geçmesini önlemek amacıyla uluslararası güçlerle yapılan operasyonlardır.
“Barışı Koruma” – Güvenlik Yazıları / Cenker Korhan Demir
Uluslararası Barış Harekatları – Güvenlik Konuşmaları/ Dr. Arıkan Açar
Barışı tesis etmek ve sürekli kılmak için ortaya çıkan barışı koruma ve barışı koruma operasyonları hakkında Birleşmiş Milletler Şartı’nda açık bir madde bulunmamaktadır. Birlemiş Milletler Genel Kurulu’nun 27 Haziran 1963 yılında almış olduğu karar ile barışı koruma ismi kullanılmaya başlanmıştır. Barışı korumanın üç temel prensibi olduğu ileri sürülebilir. Bunlar, tarafların rızasının alınması, tarafsızlık ve kendini koruma hali hariç şiddete başvurulmamasıdır.
Barışı koruma ise Birlemiş Milletler Genel Sekreteri B. B. Ghali’nin raporunda da belirttiği üzere dört tip olarak tanımlanmıştır; taraflar arasındaki uyuşmazlıkları çatışmaya dönüşmeden çözmeye odaklanan ve mevcut uyuşmazlıkların çatışmaya dönüşmesini engellemeye çalışan önleyici diplomasi, çatışan tarafların ortak bir antlaşma ile sorunlarına çözüm bulan barışın yapılması, çatışan veya çatışması muhtemel tarafların rızaları alınarak oluşturulacak polis, asker ve sivillerden oluşan birliklerin görev aldığı barışı koruma, tekrar çatışmaya dönülmesini önlemek amacıyla yapılacak bütün faaliyetleri içeren barış inşası.
Barış İnşasında 3 Altın Kural – Kavram Avcıları/ Prof. Dr. Alpaslan Özerdem
Geleneksel barışı koruma operasyonlarının, ilgili tarafların ortak bir anlayış ile ortaya çıktıkları anlaşmalarla başlayıp, anlaşmanın şartlarının kontrol edilmesi ile devam ettiği söylenebilir. Geleneksel barışı koruma operasyonlarının kapsamının çatışmaları önlenme, barışı tesis etme, barışı koruma ve barışa zorlama gibi konularla genişlediği söylenebilir. Barışı koruma operasyonlarının yürütülmesi ve düzenlenmesi Birlemiş Milletler Güvenlik Konseyi ve Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri gözetimi ve yetkisindedir. Bu kurumlar ve kişiler denetiminde Birleşmiş Milletler’e üye devletlerin katılımlarıyla uluslararası toplum tarafından finanse edilen birlikler oluşturulup, barışı koruma operasyonları gerçekleştirilmektedir.
Barışı koruma ve barış inşası kavramlarına çeşitli eleştiriler de yapılmıştır. Bu eleştirilerin temelinde Uluslararası İlişkiler ana kuramlarına yöneltilen temel eleştirilerden olan devlet temelli bakış açısı suçlaması oluşturur. Ayrıca barışın tesisi için devlet inşasına ve güçlendirmesine odaklanılması da eleştirilmiştir. Aynı zamanda yerel aktörlerin göz ardı edilmesi gibi konularda bu eleştiriler bağlamında yer almıştır. Yine bu eleştirilere ek olarak devlet temelli ve devlet inşasına yönelen bu durumun yukarıdan aşağıya politikalar ürettiği ve yerel kapasitenin gücünü en aza indirdiği de ileri sürülmüştür.
Zamanla bu eleştiriler göz önünde bulundurularak farklı çözümler bulunmuştur. Bunlar, liberal barış anlayışının özelliklerini barındıran, çatışmalara hızlıca çözüm üreten ve problem çözücü nitelikteki liberal anlayış ve toplumdaki güç ilişkilerini inceleyerek uzun vadede sorunlara çözüm arayan eleştirel görüş olarak sıralanabilir.
Barış inşası ve barışı koruma ile ilgili tartışmalar devam etse de, uluslararası sistemde bunların kuramsal ve pratik uygulamalarına sıklıkla rastlamak mümkündür. Uygulamaların kendi içinde gösterdiği farklılıklar ve kuramsal anlayışa getirilen eleştiriler ise bu kavramların gelişmesine ve değişim geçirmesine olanak sağlamaktadır.
Ek Okumalar
Boutros-Ghali, B. (1992). An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peacemaking and Peace-keeping. New York: United Nations.
Galtung, J. (1976). “Three Approaches to Peace: Peacekeeping, Peacemaking and Peacebuilding“, J. Galtung (der.), Peace, War and Defence: Essays in Peace Research. Copenhagen: Ejlers.
Ryan, S. (2013). “The evolution of peacebuilding“, R. Mac Ginty (der.), Routledge Handbook of Peacebuilding. New York: Routledge
Özerdem, A. (2013). Barış İnşası Kuram ve Uygulaması. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
Tartışma Soruları
Barış inşası ve barışı koruma nedir?
Barışı koruma birlikleri nasıl ve kimlerden oluşur?
Barışı koruma ve barış inşasına yapılan temel eleştiriler nelerdir?